De zes stappen uit de innovatiecirkel als houvast bij digitalisering

Onlangs is het boek Innovatiesucces in het mbo verschenen van practor John Schobben, tevens adviseur bij de werkgroep Innovatie van het programma Doorpakken op Digitalisering. In de laatste hoofdstukken van zijn boek introduceert Schobben de innovatiecirkel, waarin zes belangrijke stappen van een innovatieproces worden benoemd.
Deze stappen zijn zeer behulpzaam en relevant voor de innovatieprocessen van elk van de thema’s van Doorpakken op Digitaliseren: leven lang ontwikkelen, elke student een eigen dossier, regie op leermiddelen, dataondersteund onderwijs, docentprofessionalisering, digitaal burgerschap en onderwijslogistiek.

Een cyclisch en universeel grondpatroon

Schobben sluit hoofdstuk 9 over de innovatiecirkel af met de volgende conclusie:

“Er ligt kennelijk een cyclisch en universeel grondpatroon onder alle vormen van leren en innoveren, waarbij steeds op twee niveaus wordt geleerd. Ten eerste op het niveau van de inhoud: het onderwerp leren en innoveren krijgt betekenis door de verdieping van de kennis en vaardigheden van studenten, die zij in nieuwe omgevingen kunnen toepassen. Ten tweede op het niveau van het innovatieproces: men komt in een aantal stappen van vraag tot oplossing en de borging daarvan.
Het stilstaan bij die stappen, de randvoorwaarden en de verantwoordelijkheden vergroot het innovatiesucces in het mbo.”

Deze universele lessen staan centraal bij het thema innovatie bij het advies aan de werkgroepen van het programma.
Op het niveau van de inhoud benadrukken we vanuit het thema Innovatie dat innoveren een middel is en geen doel op zich. Het uiteindelijke doel van innoveren in het (beroeps)onderwijs is in de kern meer studenten dieper laten leren. Afgeleide doelen ten behoeve van secundaire processen moeten dus steeds vanuit dat uiteindelijke doel beoordeeld worden.
Op het niveau van het innovatieproces hanteren we de innovatiecirkel als basis voor de werkgroep innovatie van Doorpakken op Digitalisering.

Wat is de innovatiecirkel?

De innovatiecirkel is geen tijdvolgordelijke cirkel maar een vicieuze cirkel die steeds opnieuw in organisaties doorlopen wordt. Hij bestaat uit zes stappen die we hieronder verder toelichten:
1. Vraagarticulatie
2. Innovatieconcept
3. Verbindend leiderschap
4. Documenteren; expliciet leren
5. Valideren; Verduurzamen
6. Evalueren

Hoewel het geen lineair maar een cyclisch proces is, is het goed om bij een nieuwe innovatie met de vraagarticulatie te beginnen. Men zal, naast permanent reflecteren en het houden van tussenevaluaties, aan het eind van een proces op het totaal terugkijken, maar alle aspecten van de cirkel spelen tijdens het hele proces.

Vraagarticulatie

Bij deze stap gaat het erom de kernvraag of het doel van een bepaald project zo scherp mogelijk te formuleren op alle organisatieniveaus. Dat begint al bij het verzamelen van de leervragen uit de praktijk. Door kort-cyclisch te reflecteren op onderwijsonderdelen kunnen docent leervragen verzamelen. Contacten met het bedrijfsleven leiden weer tot vernieuwingsvragen die lang-cyclischer van aard zijn. Beiden vormen input voor innovatie bijvoorbeeld in het curriculum. Daarbij is het van belang om evidence informed te werk te gaan.

Innovatieconcept

Als de vraag helder is, kan een passende innovatiemethodiek geselecteerd worden. Is er als antwoord op de vraag al een helder doel te formuleren, dan past een adaptieve aanpak waarin je stuurt op de uitkomst. Is het doel onbekend dan een reflexieve strategie meer behulpzaam waarin je stuurt op het proces.
Voor complexe vraagstukken liggen methodieken als design thinking en systems thinking voor de hand. De eerste is meer mens- en vernieuwingsgericht en de tweede gaat meer uit van de toegevoegde waarde voor het geheel. Schobben beschrijft in paragraaf 3.3 hoe deze twee complementair kunnen zijn aan elkaar.

Verbindend leiderschap

Een ander aspect dat essentieel is voor innovatiesucces is verbindend leiderschap. ‘Alignment’ is hierin een kernbegrip. Docenten zijn de belangrijkste bron van verandering, de ‘change agents’. Uiteindelijk draait het erom of zij de vernieuwingen of veranderingen toepassen in hun onderwijs. Maar ook het bestuur moet volledig betrokken en gecommitteerd zijn, zorgen voor experimenteerruimte en waar nodig een hitteschild vormen om deze ruimte de tijdens het innoveren te borgen. Tevens speelt zij een belangrijke rol bij de doorwerking van de innovatie tijdens de implementatie.
Het is van belang dat deze en de nodige tussenlagen in alle fasen van het proces bij de besluitvorming zijn betrokken en op elkaars verantwoordelijkheden kunnen vertrouwen en bouwen.

Documenteren; expliciet leren

Een van de meest onderschatte en onderbelichte stappen is het documenteren tijdens een innovatieproces. Het gaat hierbij om het creëren van een gedeelde taal om de belangrijkste lessen, ontwikkelingen, (tussen)producten en processen vast te leggen om ervan te leren. Dit bevordert de innovatiekracht en -cultuur en voorkomt tijdverlies door opnieuw het wiel uit te vinden of mensen op een lijn te krijgen.
Een belangrijke uitdaging hierbij is om het gedocumenteerde in gesprekken te verbinden aan ‘geleefde ervaring’.

Valideren; verduurzamen

In deze fase staan de volgende vier processen en vragen centraal:

• Valideren: is deze oplossing het antwoord op de oorspronkelijke vraag?
• Valoriseren: voegt de oplossing waarde toe?)
• Verduurzamen: is de oplossing bestand tegen zijwind? Vindt de oplossing doorgang als het project of programma klaar is?
• Doorwerking: is de oplossing contextspecificiek of wordt deze breder ingezet?

Evalueren

Evaluatie is bij productinnovatie vrij vanzelfsprekend: voldoet de nieuwe toepassing en op welke punten is deze nog te verbeteren? Bij procesinnovatie wordt doorgaans minder geëvalueerd. Hoe verliep een proces? Door met alle betrokkenen terug te kijken, de evaluatie te documenteren en verhalen breder te delen, kan er veel geleerd worden voor komende innovaties.

Toepassing

De cirkel kan onder andere gebruikt worden als denkkader, als gespreksleidraad, als checkmiddel voor ondersteuners en als taxonomie voor vraag en antwoord.
Specifiek voor Doorpakken op Digitalisering zet de werkgroep Innovatie de cirkel in om de vragen uit de werkgroepen te rubriceren naar de zes innovatiestappen. Daarmee kunnen andere werkgroepen hun voordeel doen, omdat een wiel al elders in het project (of daarbuiten) is uitgevonden.

Meer info

Voor meer informatie:

• De pdf van het boek Innovatiesucces in het mbo, waar in hoofdstuk 9 dieper ingegaan wordt op de innovatiecirkel, vind je op www.innovatiesuccesinhetmbo.nl onder ‘publicaties’;
• Wil je een hard copy van het boek ontvangen mail het adres waarop je dat bezorgd wilt hebben naar info@leijgraaf.nl;
• Wil je dieper op het onderwerp ingaan of heb je specifieke vragen, mail dan naar john.schobben@leijgraaf.nl, practor innovatiesucces in het mbo.